Δευτέρα 6 Νοεμβρίου 2023

Σχέσεις μπολσεβίκων και Μουσταφά Κεμάλ κατά την διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας

 Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΩΝ ΚΑΙ Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝ

Η αποτυχία της μικρασιατικής εκστρατείας οφείλεται, αναμφισβήτητα, στον εσωτερικό διχασμό, τις λανθασμένες αρχικές εκτιμήσεις για τη δυνατότητα επίτευξης του στόχου, την υπερεξάπλωση του μετώπου σε απολύτως εχθρικές περιοχές και τα σφάλματα επί του πεδίου. Καθοριστικό ρόλο, όμως, στη τελική έκβαση, έπαιξε η εχθρική στάση, σαφής ή κεκαλυμμένη, προς την ελληνική παρουσία στο μικρασιατικό έδαφος, όλων των βασικών διεθνών δρώντων της εποχής. Πλην, βεβαίως, της Αγγλίας, τις υποδείξεις της οποίας ακολουθούσαν ευλαβικά όλες ανεξαιρέτως οι ελληνικές πολιτικές ηγεσίες. Για τον λόγο τούτο, άλλωστε, ο Άγγλος υπουργός Εξωτερικών, και βασικός μέτοχος της TurkishPetroleum Coy[1], George Curzon, αισθανόταν τύψεις μετά την επονείδιστη εκτέλεση των εξ[2]. Ωστόσο, κοινός, ανομολόγητος, στόχος των άλλων μεγάλων δυνάμεων της Entente, Γαλλίας και Ιταλίας, καθώς και των ΗΠΑ[3], ήταν η αποτροπή της δημιουργίας αγγλικών διαδρόμων επιρροής που θα κατέληγαν στις πετρελαιοφόρες περιοχές της Μοσούλης και της Κασπίας. Έτσι, είτε συνεργάστηκαν με τον Μουσταφά Κεμάλ, είτε κράτησαν αιδήμονα ουδετερότητα, επίσης επ’ ωφελεία της τουρκικής πλευράς. 

Στην νίκη των Τούρκων συνέβαλε, όμως, και μάλιστα καταλυτικά, η σοβιετική Ρωσία. Η φιλοτουρκική πολιτική των μπολσεβίκων μετέβαλε θεμελιωδώς τη γενικότερη εξίσωση στην Ανατολή. Το διάδοχο κράτος της ρωσικής αυτοκρατορίας, η οποία βρισκόταν επί αιώνες σε μόνιμη αντιπαράθεση με την οθωμανική, όπως πιστοποιούν οι 13 ρωσο-τουρκικοί πόλεμοι από το 1568 μέχρι και το 1917, βρέθηκε αίφνης σύμμαχος των Τούρκων. Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι η, υποστηριζόμενη τουλάχιστον μετά το 1914 και από τον γερμανικό παράγοντα, Γενοκτονία των Χριστιανών της Μικράς Ασίας οφείλετο κατά κύριο λόγο στις συμπάθειες που έτρεφαν αυτοί οι τελευταίοι προς την ομόδοξη Ρωσία. Συμπάθειες που εκδηλώθηκαν εκκωφαντικά κατά την προέλαση του τσαρικού στρατού μέχρι την Τραπεζούντα και την λίμνη Βαν κατά τον α΄ παγκόσμιο πόλεμο.

Εντούτοις, ανατρέχοντας στο ιστορικό παρελθόν, διαπιστώνουμε και ελάχιστες περιπτώσεις κατά τις οποίες η Ρωσία συνέδραμε τους Οθωμανούς, πάντοτε ενώπιον του κινδύνου διαλύσεως της αυτοκρατορίας τους, που θα εξυπηρετούσε δυτικές ανταγωνιστικές δυνάμεις. Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, το 1799, με τη ρωσοτουρκική συνθήκη κατά του Ναπολέοντα, ή με τη συνθήκη «Χουνκιάρ Ισκελεσί», το 1833, όταν απειλήθηκε η ίδια η Κωνσταντινούπολη από τους Αιγυπτίους, οι οποίοι είχαν τη στήριξη των Γάλλων. Ως εκ τούτου, για να εντοπίσουμε τις αιτίες των επιλογών, εκείνης της εποχής, για συμμαχική δράση, πρέπει να βασιστούμε περισσότερο στους ψυχρούς υπολογισμούς της γεωπολιτικής παρά στα όποια, υπαρκτά εντούτοις, ιδεολογικά κίνητρα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ανακαλύπτουμε και αρκετές, διόλου τυχαίες, αναλογίες με την παρούσα συγκυρία.

Ο Μουσταφά Κεμάλ ήταν γεγονός ότι δεν έτρεφε ιδιαίτερα αισθήματα συμπάθειας προς την κομμουνιστική ιδεολογία και στα διεθνιστικά οράματα των μπολσεβίκων. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι κομμουνιστές διώχτηκαν ανελέητα από το καθεστώς του. Μάλιστα, τα στελέχη του ΚΚ Τουρκίας (Türkiye Komünist Partisi), που είχε ιδρυθεί στο Μπακού το 1920, δολοφονήθηκαν στο πλοιάριο που τους φυγάδευε από την Τραπεζούντα στη Ρωσία στη γνωστή ως η «σφαγή των 15»[4]. Ωστόσο, έβλεπε στη σοβιετική Ρωσία έναν εν δυνάμει σύμμαχο που θα μπορούσε να στηριχθεί, αφενός, για να αντιμετωπίσει την πίεση από τους δυτικούς και, αφετέρου, να τους χρησιμοποιήσει ως αντίβαρο και μέσο εκβιασμού για να στρέψει τους δυτικούς υπέρ του. Πάντοτε, όμως, διατηρούσε μια έντονη καχυποψία, και όχι αδίκως, ότι θα μπορούσε η ηγεσία των μπολσεβίκων να χρησιμοποιήσει τη διείσδυσή της στα τουρκικά πράγματα με σκοπό να ενσωματώσει τα εδάφη της Ανατολίας στην νέα σοβιετική αυτοκρατορία, στο πλαίσιο της έντονης τότε προσδοκίας μιας παγκόσμιας επανάστασης. 

Το αίτημα βοηθείας του Κεμάλ προς τους μπολσεβίκους ετέθη σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη στιγμή για τον ίδιον και τους Τούρκους. Τα πάντα ήταν ακόμη ρευστά για την εξέλιξη του ελληνοτουρκικού πολέμου, ακόμη και η πιθανή κατάληψη της Αγκύρας από τον ελληνικό στρατό. Αρνητική ήταν η κατάσταση και στην Υπερκαυκασία, όπου στην Αρμενία, η οποία τελούσε υπό αμερικανική προστασία, κυριαρχούσε το κόμμα Ντασνάκ (Αρμενική Επαναστατική Ομοσπονδία), που επεδίωκε τη δημιουργία της Μεγάλης Αρμενίας από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι την Κιλικία, αλλά και στη Γεωργία που την εξουσία είχαν, με έντονη την βρετανική επιρροή, οι μενσεβίκοι. 

Έτσι, στις 26 Απριλίου 1920, ο Κεμάλ απευθύνθηκε στον Λένιν, με πρόταση για τη σύναψη διπλωματικών σχέσεων και την ανάπτυξη κοινής στρατιωτικής στρατηγικής στην Υπερκαυκασία, που την εμφάνιζε ως μέσο προστασίας της σοβιετικής Ρωσίας από την ιμπεριαλιστικό κίνδυνο στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και του Καυκάσου.[5]

Συγκεκριμένα, η πρόταση περιλάμβανε:

α. Την ανάληψη κοινών στρατιωτικών επιχειρήσεων με τους μπολσεβίκους.

β. Στην περίπτωση που οι σοβιετικές δυνάμεις σκόπευαν να ανοίξουν μέτωπο κατά της Γεωργίας ή με διπλωματικά μέσα εξαναγκάσουν τη Γεωργία σε συμμαχία και αναλάβουν την εκδίωξη των Βρετανών από το έδαφος του Καυκάσου, η τουρκική κυβέρνηση να ξεκινήσει στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά της Αρμενίας και να αναγκάσει το Αζερμπαϊτζάν να εισέλθει στην ομάδα των σοβιετικών κρατών.

γ. Αίτημα οικονομικής βοήθειας, όπλων και πυρομαχικών.

Ο Λαϊκός Επίτροπος των Εξωτερικών της σοβιετικής Ρωσίας Γκεόργκι Τσιτσέριν εξέφρασε επιφυλάξεις για το άνοιγμα των Τούρκων, αλλά επικράτησε η γραμμή της συνεργασίας, όπως επιθυμούσε ο Λένιν. Έτσι, στα μέσα του Μαΐου κατέφθασε στην Μόσχα ο μυστικός απεσταλμένος της τουρκικής εθνοσυνελεύσεως Χαλίλ Πασά, μέσω του Αζερμπαϊτζάν που είχε ήδη καταληφθεί από τους μπολσεβίκους. Στην αναφορά του Τσιτσέριν προς τον Λένιν για τις διαπραγματεύσεις με τον Τούρκο απεσταλμένο σημειώνεται ότι, η πλειοψηφία του πληθυσμού στην Τουρκία ήταν αγρότες, ενώ οι μικροαστοί και η μεγαλοαστική τάξη ήταν κυρίως Αρμένιοι και Έλληνες. Εξ αυτού πρόκυπτε το συμπέρασμα ότι θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια σοβιετική δημοκρατία, από την οποία, όμως, θα απουσίαζε η εργατική τάξη.[6] Εξ αυτού συνάγεται το συμπέρασμα ότι πράγματι οι μπολσεβίκοι ηγέτες ευελπιστούσαν τότε σε μια προσάρτηση της Ανατολίας. Να σημειωθεί ότι ο Χαλίλ έκανε λόγο και για ένα είδος «Δόγμα Μονρόε» που θα έπρεπε να ισχύσει για τα κράτη της Ασίας, που θα άφηνε εκτός τα ιμπεριαλιστικά κράτη της Δύσης, ενώ πρότεινε, μεταξύ άλλων, την αποστολή Τούρκων μαχητών στην Περσία και την υποστήριξη της σοβιετικής Ρωσίας, μέσω πρακτόρων των Τούρκων, στο Αφγανιστάν και την Ινδία.[7]

Κατόπιν, με εντολή του Λένιν, το Λαϊκό Κομισαριάτο Εξωτερικών απέστειλε στις 4 Ιουνίου 1920 επιστολή στην τουρκική κυβέρνηση. Σε αυτήν επισημαίνεται ότι η σοβιετική κυβέρνηση «απλώνει το χέρι της φιλίας σε όλους τους λαούς του κόσμου, παραμένοντας πάντα πιστή στην αρχή της αναγνώρισης του δικαιώματος κάθε λαού στην αυτοδιάθεση. Η σοβιετική κυβέρνηση παρακολουθεί με ζωηρό ενδιαφέρον τον ηρωικό αγώνα που διεξήγαγε ο τουρκικός λαός για την ανεξαρτησία και την κυριαρχία του και σε αυτές τις δύσκολες μέρες για την Τουρκία, και είναι στην ευχάριστη θέση να βάλει γερά θεμέλια φιλίας, που θα πρέπει να ενώσουν τον τουρκικό και τον ρωσικό λαό».[8]

Στις 8 Ιουνίου 1920, το Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής του Κομουνιστικού Κόμματος Ρωσίας (μπολσεβίκοι) αποφάσισε να παράσχει οικονομική και στρατιωτική βοήθεια στην κυβέρνηση του Κεμάλ. Η πρώτη παρτίδα χρυσού, που μετέφερε επιστρέφοντας ο Χαλίλ πασά, αποτελείτο από 620 κιλά (100 χιλιάδες χρυσές οθωμανικές λίρες) και προερχόταν από τα αποθέματα της ρωσικής αυτοκρατορίας. Απ’ αυτά τα 200 κιλά χρυσού δόθηκαν στον στρατό της Ανατολίας και το υπόλοιπο στάλθηκε στην Άγκυρα και δαπανήθηκε κυρίως για μισθούς δημοσίων υπαλλήλων και αξιωματικών.[9]

Αντιστοίχως, η πρώτη παρτίδα όπλων και πυρομαχικών παραδόθηκε στην Τραπεζούντα στα τέλη Σεπτεμβρίου. Συγκεκριμένα, ο τουρκικός στρατός έλαβε 3.387 τουφέκια, 3.623 κιβώτια πυρομαχικών και περίπου 3.000 ξιφολόγχες. Βασικά, τα τυφέκια ήταν λάφυρα από τον γερμανικό στρατό, οπότε ήταν τα ίδια δηλαδή που χρησιμοποιούσε και ο τουρκικός στρατός.

Συνολικά για όλα τα χρόνια του πολέμου, η προμήθεια όπλων και πυρομαχικών από τη Σοβιετική Ρωσία ανήλθε σε: 37.812 τουφέκια, 324 πολυβόλα, 44.587 κιβώτια (63 εκατομμύρια) σφαίρες, 66 πυροβόλα, 141.173 οβίδες.[10] Μέχρι το 1922, η σοβιετική Ρωσία παρείχε περισσότερες από τις μισές σφαίρες που χρησιμοποίησαν οι Τούρκοι σε στρατιωτικές επιχειρήσεις, το ένα τέταρτο τυφέκια και πυροβόλα και το ένα τρίτο οβίδες. Επίσης, δόθηκαν δύο αντιτορπιλικά του τσαρικού ναυτικού, το «Ζιβόι» και το «Ζούτκι», μεγάλες ποσότητες καυσίμων, καθώς και εξοπλισμός και πρώτες ύλες για την κατασκευή δύο εργοστασίων πυρίτιδας στην Τουρκία.[11] Επιπλέον, στάλθηκαν εκπαιδευτές για να προετοιμάσουν προπαγανδιστές με στόχο την υπόσκαψη του ηθικού στον ελληνικό στρατό, και πράκτορες για τη συλλογή πληροφοριών. Όλες, επίσης, οι αγορές οπλισμού και εφοδίων από τρίτες χώρες, κατέφθαναν στην Τουρκία μέσω των σοβιετικών εδαφών.

Προηγουμένως, στις 24 Αυγούστου 1920, με τον Τούρκο Επίτροπο Εξωτερικών Μπεκίρ Σάμι, που είχε σταλεί στην Μόσχα για να προετοιμάσει μια γενική συνθήκη Φιλίας και αμοιβαίας βοήθειας, συμφωνήθηκε οικονομική βοήθεια προς την Τουρκία ύψους 10 εκατομμυρίων χρυσών ρουβλίων, που αντιστοιχούσαν σε 7,74 τόνους χρυσού επιπλέον στα ήδη διατεθέντα 620 κιλά, τα οποία συμφώνησε ο Χαλίλ Πασάς κατά την ανεπίσημη αποστολή του.

Πέραν αυτών, στάλθηκε πλήθος στρατιωτικών συμβούλων. Ανάμεσα σε αυτούς, αναμφίβολα, ξεχωρίζει ο εμπειροπόλεμος, καταγόμενος από την Βεσσαραβία, Μιχαήλ Φρούνζε. Αυτός στάλθηκε στην Τουρκία τον Αύγουστο του 1921, ως Έκτακτος και Πληρεξούσιος Πρέσβης της Ουκρανικής ΣΣΔ, και διαδραμάτισε κρίσιμο ρόλο στην ανασυγκρότηση των στρατευμάτων του Κεμάλ και των κουρδικών εφεδρειών του, καθώς και στις τακτικές που ακολούθησαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Φρούνζε έμεινε κατάπληκτος με την έκταση και την αγριότητα της εξόντωσης των Ελλήνων, χωρίς διάκριση ηλικίας ή φύλου, στην περιοχή του Πόντου. Όμως, ακόμη και υπό την επίδραση αυτών των εντυπώσεων επέμενε ότι «οι κύριοι ένοχοι είναι οι ιμπεριαλιστές της Αγγλίας, της Γαλλίας, η κυβέρνηση του Σουλτάνου. Αυτοί ήταν που έφεραν το χάος εδώ, έβαλαν μια ηλίθια ιδέα -να δημιουργήσουν ένα ‘‘ποντιακό κράτος’’ και ώθησαν προκλητικά τον ελληνικό πληθυσμό σε εξέγερση. Μόνο που χρειάζεται να μιλήσουμε γι’ αυτό προσεκτικά [εννοεί τις γενικευμένες σφαγές], από φόβο μήπως προσβάλουμε, διαταράξουμε το εθνικό αίσθημα. Θυμηθείτε τις προειδοποιήσεις του Λένιν για τον τρομερό πόνο του προσβεβλημένου εθνικού αισθήματος» [12].

Άλλη σημαντική μορφή των σοβιετικών που είχε σημαντική παρέμβαση στην πορεία του πολέμου ήταν ο Σεμιόν Αράλοφ, ο οποίος έφθασε στην Μικρά Ασία ως πρέσβης τον Ιανουάριο του 1922, και συμμετείχε ενεργά στην προετοιμασία της τελικής τουρκικής αντεπίθεσης. Ο Αράλοφ, που άφησε πολύ χρήσιμες, για τον ερευνητή αυτής της περιόδου, αναμνήσεις από τη δράση του, συμμετέχει ενεργά στην προετοιμασία της γενικής επίθεσης κατά του ελληνικού στρατού τον Μάρτιο-Απρίλιο 1922.

Όλη αυτή η δραστηριότητα εκπορεύθηκε από το κομβικό γεγονός στις σχέσεις της σοβιετικής Ρωσίας και των κεμαλικών, που ήταν το «Σύμφωνο Φιλίας και Αδελφοσύνης» μεταξύ της Ρωσικής Σοβιετικής Ομοσπονδιακής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας και της Τουρκίας στις 16 Μαρτίου 1921. Το Σύμφωνο, το οποίο αποτελείτο από 16 άρθρα και 3 παραρτήματα, προέβλεπε την ακύρωση όλων των προηγούμενων συμφωνιών μεταξύ της Ρωσικής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επίσης, αναγνωριζόταν ως τουρκική επικράτεια αυτή που εμπεριέχεται εντός των συνόρων που είχε διακηρύξει το «Εθνικό Τουρκικό Σύμφωνο» που εγκρίθηκε από την Οθωμανική Βουλή στις 28 Ιανουαρίου 1920. 

Κεντρική σημασία στο σύμφωνο καταλαμβάνουν τα ζητήματα της Υπερκαυκασίας, τα οποία απασχολούσαν και τις δύο πλευρές. Συγκεκριμένα, με τα άρθρα I-I και II-I η περιοχή του Καρς και το νότιο τμήμα της περιοχής Μπατούμι, που ήταν τμήμα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας από το 1878, και η περιφέρεια Σουρμαλίνσκι (που ανήκε στη Ρωσία από το 1828) με το όρος Αραράτ, περιερχόταν στην Τουρκία. Το βόρειο τμήμα της περιοχής Μπατούμι, με την πόλη Μπατούμ, εντασσόταν στην ΣΣΔ της Γεωργίας, με ταυτόχρονη παραχώρηση στη Τουρκία εμπορικών προνομίων στο λιμάνι του Μπατούμ.

Επίσης, με το άρθρο III της Συνθήκης δινόταν αυτονομία στην περιοχή του Ναχιτσεβάν, υπό την προστασία του Αζερμπαϊτζάν. Σύμφωνα με το άρθρο V, η τελική επεξεργασία του διεθνούς καθεστώτος της Μαύρης Θάλασσας και των Στενών παραπεμπόταν σε μια μελλοντική Διάσκεψη αντιπροσώπων των παράκτιων κρατών, υπό την προϋπόθεση ότι οι αποφάσεις της δεν θίγουν την πλήρη κυριαρχία της Τουρκίας.[13]

Το Σύμφωνο της Μόσχας συμπληρώθηκε με τη συμφωνία του Καρς, ως αποτέλεσμα της τουρκο-υπερκαυκασιανής διάσκεψης (26 Σεπτεμβρίου - 13 Οκτωβρίου 1921), στην οποία συμμετείχαν αντιπρόσωποι των τριών, σοβιετικών πλέον, δημοκρατιών της Υπερκαυκασίας.[14] Η συμφωνία έδινε στην Τουρκία, η οποία είχε ήδη σοβαρές στρατιωτικές επιτυχίες ιδίως εναντίον της Αρμενίας που έφθασε στα όρια της απόλυτης εξολόθρευσης αν δεν επενέβαινε ο Κόκκινος Στρατός το φθινόπωρο του 1920, τις περιοχές του Καρς, του Αρνταχάν και του Αρτβίν. 

Παρά τις συμφωνίες, ωστόσο, οι σχέσεις μπολσεβίκων και Τούρκων δεν ήταν ανέφελες, και έφθασαν συχνά στα όρια της ρήξης. Αφορμή για την εκδήλωση της μεταξύ τους αντίθεσης υπήρξαν ζητήματα όπως η άρνηση του τουρκικού στρατού να αποχωρήσει από το Γκιουμρί (Αλεξανδροπόλ) της Αρμενίας, ή οι διώξεις κατά των χιλιάδων μελών της χριστιανικής αίρεσης των Ρώσων Μολοκάν στην Ανατολία. Η δυσπιστία των μπολσεβίκων προς τους Τούρκους εντάθηκε μετά την συμφωνία της Γαλλίας με τον Κεμάλ, που υπογράφηκε στις 20 Οκτωβρίου 1921, και την εν γένει έντονη παρουσία δυτικών στο τουρκικό στρατόπεδο. Προφανώς, η Μόσχα υποπτευόταν ότι οι κεμαλιστές έπαιζαν διπλό παιχνίδι, επιδιώκοντας να αυξήσουν τα κέρδη τους. Αυτή η σχετική διάσταση των δύο μερών αποτυπώθηκε και στη σύλληψη στις 22 Απριλίου 1922, τεσσάρων στελεχών της τουρκικής πρεσβείας στην Μόσχα, με την κατηγορία της κατασκοπίας.    

Ήταν η εποχή ακριβώς που αναφέρει και ο Γιάννης Κορδάτος, ότι μυστικά ένα στέλεχος της Κομιντέρν, μάλλον ο καταγόμενος από το Λβιφ της Ουκρανίας Καρλ Ράντεκ, τον επισκέφθηκε στην Αθήνα, καθώς εκτελούσε χρέη γενικού γραμματέα του ΣΕΚΕ, για να του ζητήσει να μεταφέρει μια πρόταση για τη δημιουργία μιας ζώνης προστασίας για τους χριστιανούς στην Σμύρνη, υπό διεθνή προστασία, με αντάλλαγμα την αναγνώριση της Σοβιετικής Ρωσίας. Παρά τις προσπάθειες του Κορδάτου, δεν υπήρξε καμία θετική αντίδραση από ελληνικής κυβερνήσεως και η προσπάθεια απέτυχε.[15]

Απέναντι στον ελληνισμό η σοβιετική άποψη ήταν ότι αυτός ήταν ενεργούμενο των Άγγλων και εργαλείο του ιμπεριαλισμού. Επίσης ότι αποτελούσε, μαζί με τους Αρμένιους, την αστική τάξη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Για την εικόνα που κυριαρχούσε στη σοβιετική Ρωσία εκείνης της περιόδου έχουν ενδιαφέρον τα γραφόμενα του πλέον γνωστού μπολσεβίκου τουρκολόγου Μιχαήλ Βέλτμαν -Πάβλοβιτς, ρωσοεβραίου από την Οδησσό, εκ των οργανωτών του 1ου Συνεδρίου των Λαών της Ανατολής, και υποστηρικτή της δημιουργίας μιας ισχυρής Τουρκίας ως δύναμη αναχαίτισης της δυτικής διείσδυσης στην Ανατολή, ο οποίος έγραφε πως «έχοντας αποβιβαστεί στη Σμύρνη, τα ελληνικά στρατεύματα άρχισαν αμέσως μαζικό ξυλοδαρμό των Τούρκων στο ανάχωμα και τον συνέχισαν μπροστά στα μάτια των αξιωματικών και του πληρώματος του συμμαχικού στόλου. Χιλιάδες άοπλοι άνδρες, γυναίκες και παιδιά σφαγιάστηκαν και πετάχτηκαν στη θάλασσα. Το τρομερό πογκρόμ στη Σμύρνη προκάλεσε ενθουσιασμό σε όλη την Ανατολία και έδωσε ισχυρή ώθηση στο εθνικό κίνημα»[16]! Πρόκειται για κείμενο που έχει γραφεί ήδη το 1921, και ως εκ τούτου, ακόμη και ως φήμη να υπήρχε αυτή η διήγηση που αναφερόταν στην άνοιξη του 1919, θα είχε πλέον διαψευσθεί. Η χρήση της όμως παραπέμπει μάλλον σε εσκεμμένη προπαγάνδα, που εξυπηρετούσε τις επιλογές της σοβιετο-τουρκικής συμμαχίας. 

Σε κάθε περίπτωση, η διευθέτηση του ανατολικού μετώπου, ελευθέρωσε μεγάλες δυνάμεις για το στρατό του Κεμάλ, ο οποίος απερίσπαστος, μετά και από την ανάλογη συμφωνία με τους Γάλλους, επικεντρώθηκε στην αντεπίθεσή του κατά του ελληνικού στρατού. Το γεγονός αυτό, που αποδεικνύει, επιπλέον, την αλληλένδετη σχέση της περιοχής της Υπερκαυκασίας με το Αιγαίο, συνετέλεσε καθοριστικά στην τελική ήττα της ελληνικής επιχείρησης και στην μικρασιατική καταστροφή. 

Συνοψίζοντας τους λόγους για τους οποίους οι μπολσεβίκοι, και ιδίως ο Λένιν, παρά τις επιφυλάξεις που διατηρούσαν προχώρησαν σε αυτήν την γενναιόδωρη στήριξη των Τούρκων, κι ενώ ακόμη το σοβιετικό κράτος βρισκόταν σε απόλυτη εξαθλίωση μετά από τον α΄παγκόσμιο πόλεμο, τον εμφύλιο πόλεμο, τις ξένες επεμβάσεις και τον «πολεμικό κομμουνισμό», διαπιστώνουμε τους εξής: 

Ο πρώτος ήταν η αδήριτη ανάγκη της συγκρότησης ενός état tampon, μιας ουδέτερης οντότητας, στα νότια-νοτιοδυτικά σύνορα του σοβιετικού κράτους. Έτσι ώστε αυτό να είναι ασφαλές από πιθανή επέμβαση δυτικής δύναμης. Υπενθυμίζεται ότι την περίοδο αυτή οι κομμουνιστές είχαν συντρίψει τις δυνάμεις του Ντενίκιν, καθώς και τις ξένα εκστρατευτικά σώματα που είχαν προστρέξει σε βοήθεια. Μεταξύ αυτών, και το ελληνικό, στην περίφημη ουκρανική εκστρατεία. Μια συμμετοχή, που είχε ως στόχο, σύμφωνα με τις προσδοκίες του Βενιζέλου, κέρδη στην Μικρά Ασία, αλλά τελικά έδωσε στους μπολσεβίκους μια επιπλέον δικαιολογητική βάση στην φιλοτουρκική πολιτική τους. Αξίζει να αναφερθεί, επίσης, ότι, ήδη από τις 23 Δεκεμβρίου 1917, Άγγλοι και Γάλλοι είχαν συνάψει μυστική συμφωνία, σύμφωνα με την οποία οι μεν Άγγλοι θα έπαιρναν υπό την άμεση επιρροή τους τον Καύκασο και τις περιοχές του Ντον και του Κουμπάν, ενώ οι Γάλλοι θα έλεγχαν την Ουκρανία, την Κριμαία και την Βεσσαραβία. Αγγλικός στρατός είχε βρεθεί στο Μπακού, αλλά και στο Μπατούμ. Ταυτόχρονα, η σοβιετική Ρωσία, την ίδια περίοδο θα αντιμετώπιζε το στρατό του Βράγγελ, στην τελευταία φάση του εμφυλίου, καθώς και την πολωνική εισβολή. Με τα πεδία των μαχών να βρίσκονται κυρίως στα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας. Η νίκη στον εμφύλιο και η συμφωνία της Ρίγας το 1921 έκλειναν το δυτικό μέτωπο. Οπότε για τους σοβιετικούς κομμουνιστές έμενε μόνον η Ανατολία, που θα σφράγιζε τις πύλες της Υπερκαυκασίας. 

Η Υπερκαυκασία, λοιπόν, ήταν ο δεύτερος λόγος της προσέγγισης των μπολσεβίκων με τους Τούρκους. Στην Γεωργία είχαν επικρατήσει οι μενσεβίκοι, που είχαν στραφεί προς την Αγγλία, στην Αρμενία το κίνημα των Ντασνάκ, για την Μεγάλη Αρμενία και στο Αζερμπαϊτζάν ηγούνταν οι Μουσαβατιστές με τμήματα των Νεότουρκων. Η κατάσταση παρέμενε ρευστή, ενώ σύντομα θα κινδύνευε η ίδια η ύπαρξη της Αρμενίας από την προέλαση των Τούρκων. Επομένως, η διευθέτηση των διαφορών με την Τουρκία θα εμπέδωνε την σοβιετική εξουσία στην περιοχή. 

Ο τρίτος λόγος ήταν η επιδίωξη των μπολσεβίκων να προσεταιριστούν τις χώρες της ανατολής σε ένα πλαίσιο αντιιμπεριαλιστικό, αντιαποικιακό και αντιδυτικό. Η προσμονή της έκρηξης της παγκόσμιας επανάστασης, πρωτίστως στον αναπτυγμένο κόσμο, δηλαδή στη δυτική Ευρώπη, δεν επιβεβαιωνόταν. Ο Λένιν με μια πολιτική του τύπου «ex oriente lux», θα επιδιώξει να αναδείξει τη σοβιετική Ρωσία ως το κράτος-ηγέτη του απελευθερωτικού αγώνα των λαών της περιφέρειας, ως «φάρο της ανατολής». Και η συνεργασία με την Τουρκία εξυπηρετούσε αυτό το στόχο τη δεδομένη στιγμή. 

Τέταρτος, και εξαιρετικά κρίσιμος, λόγος ήταν η ανάγκη που είχε το σοβιετικό καθεστώς να γίνει αποδεκτό από τις τεράστιες μουσουλμανικές μάζες που κληρονόμησε από τη τσαρική Ρωσία. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι παραμονές των επαναστάσεων του 1917, οι μουσουλμάνοι της Ρωσίας ανέρχονταν σχεδόν στα 20 εκατομμύρια σε ένα σύνολο 180. Ανάμεσά τους έβρισκαν εύφορο έδαφος πολιτικο-θρησκευτικές ιδεολογίες και κινήματα όπως ο «παντουρκισμός» και ο «παντουρανισμός», που υπονομευτικά προωθούσαν αρχικά, στο πλαίσιο του «Μεγάλου Παιχνιδιού», οι Βρετανοί και στη συνέχεια οι Γερμανοί. Και ήδη από το 1916 είχε εκδηλωθεί το κίνημα των Μπασμπάτσι - των μουτζαχεντίν- στην Κεντρική Ασία, με αφορμή την στρατολόγησή τους, καθώς έως τότε είχαν απαλλαγή στράτευσης. Καθώς οι Τούρκοι είχαν σοβαρή επιρροή σε αυτούς τους πληθυσμούς, η συμμαχία των σοβιετικών μαζί τους θα νομιμοποιούσε την κομμουνιστική εξουσία, στο όνομα της αλληλεγγύης των προλεταρίων και των καταδυναστευομένων λαών. Δεν ήταν τυχαία, επομένως, και η στενή σχέση που διατηρούσε η Μόσχα με τον αντίπαλο του Κεμάλ, Ενβέρ πασά, ο οποίος συμμετείχε ενεργά επί 1,5 χρόνο, στην «Εταιρεία για την Ενότητα της Επανάστασης με το Ισλάμ» (OERI), και προοριζόταν ως εναλλακτική λύση σε περίπτωση ήττας του Κεμάλ, για να εισβάλει στην Ανατολία και να καταλάβει την εξουσία. Η στενή αυτή σχέση διατηρήθηκε όσο ο πόλεμος στην Μικρά Ασία φαινόταν αμφίρροπος. Κατόπιν, ο Ενβέρ στάλθηκε στην Κεντρική Ασία για να πολεμήσει εναντίον των Μπασμάτσι, αλλά εκείνος άλλαξε στρατόπεδο και έπεσε στη μάχη όπου, θεία δίκη, επικεφαλής των μπολσεβίκων ήταν ένας Αρμένιος κομουνιστής 

Η προτεραιότητα που έδιναν οι σοβιετικοί κομουνιστές στο ζήτημα των μουσουλμάνων φάνηκε και στη διοργάνωση από την Κομιντέρν του Συνεδρίου των Λαών της Ανατολής τον Σεπτέμβριο του 1920 στο Μπακού. Από τους περίπου 1.900 σύνεδρους, που προέρχονταν από την Κεντρική Ασία, την Κίνα, την Ινδία, τον Καύκασο, την Μέση Ανατολή, την Μικρά Ασία, ελάχιστοι ήταν αυτοί που είχαν εμπειρία από το κομμουνιστικό κίνημα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο επικεφαλής της Διεθνούς, Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ, για να μιλήσει στη γλώσσα που «καταλάβαιναν» οι σύνεδροι έκανε έκκληση προς τους λαούς του Ισλάμ για «ιερό πόλεμο»(!) ενάντια στον ιμπεριαλισμό.[17]

Η σοβιετική Ρωσία, και με το τέλος του πολέμου στην Μικρά Ασία, υποστήριξε την Τουρκία και στην Διάσκεψη της Λωζάνης, όπου συμμετείχε αποκλειστικά για το θέμα των Στενών. Γενικά, οι σχέσεις των δύο κρατών θα συνεχίσουν να είναι αρκετά στενές καθ’ όλη τη διάρκεια του μεσοπολέμου, ιδίως στο πεδίο της οικονομίας, παραμερίζοντας προσωρινά τις σοβαρές αντιθέσεις τους, οι οποίες θα εκδηλωθούν με σφοδρότητα με τη λήξη του β΄ παγκοσμίου πολέμου.



[1] Νίκος Ψυρούκης, «Η Μικρασιατική Καταστροφή 1918-1923 Η Εγγύς Ανατολή μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο», δ΄έκδοση, ΑΙΓΑΙΟΝ-Κουκίδα, Λευκωσία, 2000, σελ. 79.

[2] Γρηγόριος Δαφνής, «Η Ελλάς μεταξύ δυο πολέμων 1923-1940 - Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο επίκεντρο της ιστορίας», ΤΟ ΒΗΜΑ, 2020, σελ. 51.

[3] Δημήτριος Πουλάκος, «ΗΠΑ, Ελλάδα και Τουρκία - Ιστορικές προσεγγίσεις στον κεντρικό ευρασιατικό χώρο», «Νέα Κοινωνιολογία», τεύχος 41, Καλοκαίρι 2005, σελ. 110.

[4] Shaw, Stanford J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 2. (Cambridge: Cambridge University Press, 2002), σελ. 354.

[5] «Pis'mo Narodnogo Komissara Inostrannykh Del RSFSR Predsedatelyu Velikogo Natsional'nogo Sobraniya Turtsii Mustafe Kemal'-pashe ot 3 iyunya 1920 g.» // Dok. vneshney politiki SSSR. [Επιστολή του Λαϊκού Επιτρόπου Εξωτερικών Υποθέσεων της RSFSR προς τον Πρόεδρο της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης της Τουρκίας Μουσταφά Κεμάλ Πασά με ημερομηνία 3 Ιουνίου 1920 // Έγγρ. εξωτερική πολιτική της ΕΣΣΔ]. Μόσχα, 1958. Τ. II. σελ. 804.

[6] «Otchet G.Chicherina V.Leninu o peregovorakh s Khalil-pashoy16.05.1920 g.»// Iz kollektsii dokumentov AVP RF. [Η αναφορά του Γ. Τσιτσέριν στον Β. Λένιν για τις διαπραγματεύσεις με τον Χαλίλ Πασά. 16/05/1920// Από τη συλλογή εγγράφων του Αρχείο της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσικής Ομοσπονδίας].

[7] Dzhamil' Gasanogly, «Programma Khalil-pashi -- "doktrina Monro" dlya Azii». Regnum. regnum.ru (24 avgusta 2011).

[8] «Pis'mo Narodnogo …», ό.π.

[9] Mosyakin, Aleksandr Georgiyevich, «Sud'ba zolota Rossiyskoy imperii v sreze istorii. 1880--1922» / K.G.Mikhaylov. — Dokumental'noye issledovaniye. — Moskva: Tovarishchestvo nauchnykh izdaniy KMK, 2017. [Η μοίρα του χρυσού της Ρωσικής Αυτοκρατορίας στο πλαίσιο της ιστορίας. 1880-1922 / K.G.Mikhailov. — Έρευνα τεκμηρίωσης. - Μόσχα: Ένωση Επιστημονικών Εκδόσεων KMK, 2017], σελ. 426-429.

[10] M. Oztyurk, «Rassmotreniye Sovetskoy Pomoshchi Ankare v 1920—1922 gg. Na osnove turetskikh istoricheskikh istochnikov», Nauchnyye problemy gumanitarnykh issledovaniy. 2010. № 5. S. 69-76. [Μ. Οζτούρκ, «Εξέταση της σοβιετικής βοήθειας στην Άγκυρα το 1920-1922 με βάση τις τουρκικές πηγές» «Επιστημονικά προβλήματα ανθρωπιστικής έρευνας», 2010. Νο. 5. σελ.. 69-76]

[11] https://news.rambler.ru/middleeast/40388714-kak-sssr-pomogal-turkam-sozdat-novoe-gosudarstvo/

[12] S. I. Aralov «Vospominaniya sovetskogo diplomata. 1922—1923»[Σ.Ι.Αράλοφ, «Απομνημονεύματα ενόςσοβιετικού διπλωμάτη 1922-1923»] Arkhivnaya kopiya ot 5 marta 2016 na Wayback Machine. Institut Mezhdunarodnykh otnosheniy M. 1960.

[13] http://www.doc20vek.ru/node/4149

[14] http://hrono.ru/dokum/192_dok/19211013kars.php

[15] Γ. Κορδάτου, «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», Τ.Ε2, εκδ. 20ος ΑΙΩΝΑΣ.

[16] MikhPavlovichKemalistskoye dvizheniye v Turtsii [Το κεμαλικό κίνημα στη Τουρκία], Krasnagia NobN.1 1921, σελ. 218-228.

http://az.lib.ru/p/pawlowich_m_p/text_1921_kemalistskoe_dvizhenie_v_turtzii.shtml

[17] Congress of the Peoples of the East. Baku, Σεπτέμβριος 1920. (Τα υλικά του Συνεδρίου του Μπακού στενογραφημένα πρακτικά) στο http://www.marxists.org/history/international/comintern/baku/foreword.htm.



To κείμενο αποτελεί εισήγηση στο Συνέδριο "1922-2022 Μνήμη Μικρασιατικού Ελληνισμού", που διοργάνωσε η Ειδική Συνοδική Επιτροπή Πολιτιστικής Ταυτότητας της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (14-15 Οκτωβρίου 2022). 

Τίτλος Α΄ Συνεδρίου "Η κατάρρευση των Αυτοκρατοριών (1914-1923) και η Γενοκτονία των Χριστιανών από τους Οθωμανούς και τους Νεότουρκους: Μικρά Ασία, Πόντος, Ανατολική Θράκη, Αρμένιοι, Ασσύριοι".

Η εισήγηση δημοσιεύεται στα Πρακτικά του Α΄ Συνεδρίου, Εκδόσεις Αρχονταρίκι, 2023, σελ. 115-125. 


Πέμπτη 4 Μαΐου 2023

Οι «τρεις Τουρκίες» με τη διεισδυτική ματιά του Δ. Πουλάκου, από το 1957




Το 1957, ο διπλωμάτης και διανοούμενος, σύμβουλος του Κωνσταντίνου Καραμανλή κατά την πρώτη περίοδο της πρωθυπουργίας του, Δημήτριος Πουλάκος (1922-2006) κυκλοφορεί, από τις εκδόσεις της «Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών του Ιδρύματος Μελετών της Χερσονήσου του Αίμου», το αρτιότερο, ίσως, βιβλίο του, που είναι αφιερωμένο στην Τουρκία. Ο τίτλος του ήταν «Η Σύγχρονος Τουρκία -Κοινωνικά και Οικονομικά Θέματα». Πρόκειται για μια ολοκληρωμένη και περιεκτική μελέτη, η οποία αναδεικνύει όλες τις διαστάσεις της κοινωνικής, οικονομικής, θρησκευτικής, εθνοτικής, πολιτισμικής και εκπαιδευτικής πραγματικότητας της Τουρκίας, ενταγμένης εντός του σύγχρονού της διεθνούς πλαισίου, αλλά, ταυτόχρονα, στην πλέον βαθιά διαχρονικότητά του, χωρίς να περιορίζεται από μεθοδολογικά σχήματα που κατακερματίζουν τα φαινόμενα, υποκειμενοποιώντας έτσι τα συμπεράσματα. Η λεπτομερέστατη ακτινογραφία των εθνολογικών και κοινωνικών υποστρωμάτων της τουρκικής κοινωνίας, με την παράλληλη αντανάκλασή τους στα πολιτικά δρώμενα συνιστά έναν ανεκτίμητο οδηγό για την κατανόηση της «εσωτερικής» Τουρκίας. Η βασιμότητα της ανάλυσής του αποδεικνύεται, άλλωστε, από την επιβεβαίωση μέσα στον χρόνο των οξυδερκών προβλέψεών του. Το βιβλίο εκδίδεται την εποχή ακριβώς που το «Δημοκρατικό Κόμμα» του Αντνάν Μεντερές έχει εκτοπίσει τους Κεμαλικούς Ρεπουμπλικάνους, σε μια πρώτη απόπειρα της Ανατολής να επιβάλει την δική της ταυτότητα στην χώρα. Η διελκυστίνδα αυτή θα εξακολουθήσει, περνώντας από διάφορες φάσεις, για όλες τις επόμενες δεκαετίες. Σήμερα, όπως είχε προβλέψει ο Πουλάκος, οι ισλαμιστές της Ανατολίας κατέχουν την εξουσία επί πάνω από δύο δεκαετίες, έπειτα από μια μακρά πολιορκία που διεξήγαγαν κατά του κεμαλικού κατεστημένου της δυτικής Τουρκίας, υποβοηθούμενοι από την ραγδαία δημογραφική αύξηση των πληθυσμών των περιοχών αυτών. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αυτή η βαθιά εθνοτική και πολιτική αντίθεση, με αντίστοιχη διαφοροποίηση των γεωστρατηγικών και πολιτισμικών προσανατολισμών της κάθε ομάδας, επικαλύπτεται από τη σύγκλισή τους επί ενός εθνικιστικού πολιτικού εφαλτηρίου τόσο στο εσωτερικό, κατά του αποσχιστικού κουρδικού παράγοντα, όσο και στο εξωτερικό, για την ανακατάληψη του πρώην οθωμανικού χώρου. 

Σημαντικές θα είναι, επίσης, οι επισημάνσεις και τα στοιχεία που παρατίθενται για τις σχέσεις της Τουρκίας με την Σοβιετική Ένωση -ζήτημα που ήταν ιδιαίτερα επίκαιρο στο απόγειο του ψυχρού πολέμου. Αυτές ξεκινούν με τη περιβόητη στήριξη που δόθηκε από τον Λένιν και το Κομμουνιστικό Κόμμα προς το στρατό του Κεμάλ, σε χρήμα, στρατιωτικό υλικό και συμβούλους. Η σοβιετική αρωγή θα αποκτήσει και ιδεολογικό περίβλημα, καθώς θα ενταχθεί στην παγκόσμια πάλη κατά του ιμπεριαλισμού, ιδιαίτερα από τους λαούς της Ανατολής, στους οποίους θα στραφεί εξ ανάγκης η Μόσχα, μετά την αποτυχία της κομμουνιστικής επανάστασης, κυρίως, στην Γερμανία. Η φιλοκεμαλική-φιλοτουρκική πολιτική των μπολσεβίκων προέκυψε από τη ζωτική ανάγκη εξασφάλισης των νοτίων συνόρων του νέου σοβιετικού κράτους, στην περιοχή της Υπερκαυκασίας, αλλά και των στενών του Βοσπόρου, ώστε να μην επαναληφθούν πιθανές εισβολές από τους δυτικούς μέσω αυτών των περιοχών. Το τουρκικό état tampon αποτελούσε συνθήκη επιβίωσης τη δεδομένη στιγμή για τους ενοίκους του Κρεμλίνου, ακόμη και αν είχε ως αποτέλεσμα την εξόντωση των Ελλήνων και Αρμενίων της Μικράς Ασίας. Παράλληλα, η συνεργασία με τους Τούρκους είχε και εσωτερικές συνέπειες, καθώς έτσι επιδιώχθηκε η υπακοή στο νέο καθεστώς των πολυπληθών ανυπότακτων μουσουλμανικών και τουρκογενών λαών της Σοβιετικής Ρωσίας σε Κριμαία, Καύκασο, Βόλγα και Κεντρική Ασία. Η σχέση Μόσχας-Άγκυρας θα συνεχιστεί, όπως αναφέρει ο Πουλάκος, και στην κατάρτιση και εκτέλεση πεντάχρονων πλάνων, αντιγραμμένων από τη σοβιετική εμπειρία, για τη δημιουργία κρατικής βιομηχανίας μεγάλης κλίμακος. Η σημαντική, ωστόσο, εξάρτηση του κεμαλισμού από τους σοβιετικούς γείτονές του, αλλά σε κάποιο βαθμό και το αντίστροφο, δεν εξάλειψε τις κρίσιμες και διαχρονικές αντιθέσεις μεταξύ τους. Τα διαφορετικά συμφέροντα που επέβαλαν στις δύο χώρες οι γεωπολιτικές και εθνολογικές πραγματικότητες, κληρονομιά της μακράς εχθρικής παράδοσης των δύο αυτοκρατοριών που αντικατέστησαν, εξακολουθούν να υφίστανται διατηρώντας την αμοιβαία καχυποψία, τις υπονομευτικές πολιτικές και, αναλόγως της διεθνούς συγκυρίας, την όξυνση των σχέσεων που φθάνει στα πρόθυρα της στρατιωτικής αναμέτρησης -όπως για παράδειγμα, κατά τη λήξη του β΄ παγκοσμίου πολέμου, όταν ο Στάλιν διεκδίκησε από την Τουρκία ακριβώς τα όμοια τα οποία η Ρωσία διεκδικούσε από την εποχή ήδη του Μ. Πέτρου από την Οθωμανική αυτοκρατορία. 

Η εμβριθής μελέτη της τουρκικής κοινωνίας, όσον αφορά στη διασύνδεση των εθνολογικών, πρωτίστως των υποεθνοτικών, στοιχείων με τα θρησκευτικά και κοινωνικά φαινόμενα, εμπλούτισε και το θεωρητικό σχήμα του Πουλάκου, που είχε ήδη αρχίσει να διαμορφώνει, για την εθνική διάσταση των κοινωνικών κινημάτων. Όσον αφορά στην περίπτωση της Ελλάδας μετά το 1922, η τουρκική εμπειρία πρόσδωσε και νέες όψεις στην άποψή του για την βαθιά πολιτισμική διαφοροποίηση μεταξύ του αιολικοϊωνικού και του παλαιοελλαδικού κόσμου, που εκδηλώθηκε σε μια εσωτερική αντιπαράθεση πολλών δεκαετιών τον περασμένο αιώνα.

Η εργασία του Πουλάκου ήλθε στο φως σε μια κρίσιμη για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις περίοδο. Δύο, μόλις, χρόνια πριν, το 1955, είχαν προηγηθεί τα «Σεπτεμβριανά», το οργανωμένο πογκρόμ που υπέστην ο ελληνικός πληθυσμός στην Κωνσταντινούπολη από τον τουρκικό όχλο, ενώ, ταυτοχρόνως, έχει ξεκινήσει ο ενωτικός αντιβρετανικός αγώνας της ΕΟΚΑ στην Κύπρο. Ο Πουλάκος ασχολείται ήδη επί μακρύ χρονικό διάστημα με τις βαλκανικές υποθέσεις, και ιδιαίτερα με την Τουρκία. Συμπτωματικά, θα είναι παρών στα «Σεπτεμβριανά», ως εκπρόσωπος της Ελλάδος στο Τριμερές Σύμφωνο Ελλάδος-Γιουγκοσλαβίας-Τουρκίας. Όπως περιγράφει ο ίδιος τα γεγονότα: «Το 1955 είχα συμμετάσχει με τους καθηγητές Ζέπο[1] και Ευρυγένη[2] στο Συνέδριο της Ενοποίησης του Βαλκανικού Δικαίου, τα πρακτικά της οποίας πήρα μαζί μου για δημοσίευση και έζησα την νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου στις 5 Σεπτεμβρίου. Στους αλλόφρονες δρόμους επιχειρούσα να καταφύγω σε κάποιο ξένο προξενείο για να σώσω τα πρακτικά»[3].

Η αντικειμενικότητά του αντανακλάται σε όλες τις σελίδες της πραγματείας του, που διακρίνεται, εκτός από τη διεισδυτικότητά της, και από τη ψυχρή εξέταση των στοιχείων, χωρίς να επηρεάζεται από τα αισθήματα του συγγραφέα. 

Αξίζει να σημειωθεί ότι μόλις το 2005, ο Π. θα αποκαλύψει ότι ένα μέρος των στοιχείων που χρησιμοποίησε ήταν αποτέλεσμα μιας «κατασκοπευτικής» εργασίας που έκανε ο Έλληνας καθηγητής στις ΗΠΑ Αλέξανδρος Ζαχαράτος, τον οποίο ο ίδιος γνώριζε από τα χρόνια της κατοχής, καθώς είχαν κοινή αντιστασιακή δράση. Όπως περιγράφει, ακόμη ήταν δύσκολη η πρόσβαση στις περισσότερες επαρχίες της Ανατολίας, αλλά έπρεπε να λυθεί το ερώτημα για ποιο λόγο η στρατιωτική τάξη, που μέχρι τότε διεύθυνε τις κρατικές επιχειρήσεις, επέτρεπε να συμμετάσχει στις εκλογές ένα άλλο κόμμα, το ρεπουμπλικανικό: «Σε μια επίσκεψή μου στην Ερζερούμ, την οποία επισκέφθηκα ως υπάλληλος της Γραμματείας του τριμερούς Βαλκανικού Συμφώνου του Μπλεντ[4], συνάντησα τον Α. Ζαχαράτο, που με το όνομα Αλεξάντερ διεξήγαγε μια έρευνα που στηριζόταν σε δελτία που ταχυδρομούσε με μεγάλο κίνδυνο στους επιχειρηματίες της Κιλικίας, αποδεικνύοντας στατιστικά, από τις απαντήσεις, ότι η νεοπαγής αστικής τάξη που νομοτελειακά θα υποκαθιστούσε οικονομικά την στρατιωτική, ήταν δημιούργημα των συνθηκών που επικράτησαν στην Μικρά Ασία κατά την περίοδο της ουδετερότητας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η οποία επέτρεψε τον πλουτισμό της ιδιωτικής εμπορικής τάξης. Στο βιβλίο που εξέδωσα για την Τουρκία το 1957, αναφέρομαι γενικά στα αποτελέσματα της έρευνας του Α. Ζαχαράτου που δημοσιεύθηκαν στις ΗΠΑ και στην οποία στηρίχθηκε η μεταπολεμική παντουρκική και αμερικανική μεταστροφή».[5]

Ο Πουλάκος σημειώνει ότι η άνοδος στην εξουσία του Δημοκρατικού Κόμματος του Μεντερές το 1950[6], και η δυνατότητα επίσκεψης των αλλοδαπών, απεκάλυψε μια Τουρκία με υποεθνικά δεδομένα υποστρώματα που διαιωνίζονταν σταθερά, με εξαίρεση, βεβαίως, την απουσία που προκάλεσε η, σχεδόν ολοκληρωτική, εξαφάνιση του χριστιανικού στοιχείου – Ελλήνων, Αρμενίων και Ασσυρίων. Από την πρώτη σελίδα του βιβλίου του, ο συγγραφέας επιμένει στην μόνιμη παρουσία των υποεθνικών ομάδων κάθε περιοχής, ανεξαρτήτως της πολιτικο-κρατικής οντότητας στην οποία υπάγονται κάθε φορά, ή της ονομασίας με την οποία προσδιορίζονται σε κάθε ιστορική εποχή οι συγκεκριμένοι πληθυσμοί. «Ανεκαλύψαμεν τότε ότι η αρχέγονος μορφή της Μικράς Ασίας όχι μόνον δεν είχεν σημαντικώς μεταβληθή δια μέσου των αιώνων αλλ’ απεναντίας διετηρείτο, υπό τα ερείπια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με αρκετήν ιστορικήν πιστότητα. Οι πληθυσμοί της Ιωνίας διαφυλάσσουν εισέτι τα χαρακτηριστικά της αιγαιατικής φυλετικής καταγωγής των και η λοφώδης Φρυγία, με ανέπαφον την πρωτόγονον ποιμενικήν της οικονομίαν, παραμένει το στεγανόν διάφραγμα μεταξύ ενός κόσμου διασώζοντος ίχνη του Ελληνικού πολιτισμού και του υψιπέδου της κεντρικής Ανατολίας, κοιτίδος των απογόνων των Χετταίων, των Καππαδοκών, των σύγχρονων Κιζιλμπάσηδων, Τροκμηνών και Αφσάρων. Έπεται η παρθένος σχεδόν περιοχή των πηγών του Τίγρεως και του Ευφράτου, με τας τούντρας πλήρεις αγρίων θηρίων και τα όρη κατοικούμενα υπό νομάδων Κούρδων».[7]  

Ο Πουλάκος διαχωρίζει γενικώς τρεις βασικές ομάδες ή ομοιογενείς υποεθνοτικές κατηγορίες: η πρώτη είναι αυτή των παραλίων της Μικράς Ασίας, με κατοίκους «αιγαιατικής φυλετικής καταγωγής», η δεύτερη της Ανατολίας, με μεταξύ τους διαχωριστική ζώνη την «λοφώδη» και «ποιμενική» Φρυγία, και, τέλος, αυτή των Κούρδων. Οι οριοθετημένες αυτές ζώνες συνιστούν μια πραγματικότητα, που ξεπερνά την οθωμανική αλλά και βυζαντινή περίοδο, και ανάγεται, σύμφωνα με την άποψη του συγγραφέα, στην μακρινή αρχαιότητα. Υπ’ αυτό το πρίσμα επιβάλλεται να γίνει και η ανάγνωση του παρελθόντος, των συνθέσεων και των συγκρούσεων, συχνά με θρησκευτικό περικάλυμμα. Σύμφωνα με τον Πουλάκο «η βαθυτέρα μελέτη του θρησκευτικού προβλήματος εν Ανατολία δίδει, εν τινι μέτρω, την κλείδα δια την ερμηνείαν των συνεχιζόμένων απροσδοκήτων εν Τουρκία εσωτερικών μεταβολών».[8] Αναμφισβήτητα το κλειδί αυτό συνεχίζει να είναι λειτουργικό και για τη σημερινή Τουρκία, όπως αποτυπώνεται επαναλαμβανόμενα στους χάρτες με τα αποτελέσματα των εκλογικών αναμετρήσεων των τελευταίων δεκαετιών. 

 

Το κείμενο προέρχεται από το υπό έκδοση βιβλίο του Σωτήρη Δημόπουλου, «Όψεις του εθνικού διχασμού στη σκέψη του Δημητρίου Πουλάκου», Εκδόσεις Περισπωμένη



[1] Παναγιώτης Ι. Ζέπος (1908-1985), νομικός και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

[2] Δημήτριος Ευρυγένης (1925-1986), καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και δικαστής στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ευρωβουλευτής, εκλεγμένος με τη ΝΔ. 

[3] Δημήτριος Πουλάκος, «Προσωπική εκδοχή για τον Μεσοπόλεμο και την Κατοχή- Αναμνήσεις και κρίσεις», «Νέα Κοινωνιολογία», τ. 39, Φθινόπωρο σσ. 108-135.

[4] Πρόκειται για το λεγόμενο Βαλκανικό Σύμφωνο, μεταξύ της Ελλάδας, της Τουρκίας και της Γιουγκοσλαβίας, που υπεγράφη στην Άγκυρα στις 28.2.1953 και διευρύνθηκε με νέα υπογραφή στο Bled, της σημερινής Σλοβενίας, στις 9.8.1954. Η συνθήκη αφορούσε κυρίως τη στρατιωτική αμυντική συμμαχία εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Απέτυχε λόγω της απροθυμίας της Γιουγκοσλαβίας να συμμετάσχει ενεργά και της έκρηξης του αντιαποικιακού ενωτικού αγώνα στην Κύπρο .

[5] Δημήτριος Πουλάκος, «ΗΠΑ, Ελλάδα και Τουρκία - Ιστορικές προσεγγίσεις στον κεντρικό ευρασιατικό χώρο», «Νέα Κοινωνιολογία», τεύχος 41, Καλοκαίρι 2005, σελ. 122. Η εργασία είναι ZacharatosAlexander, «Economic Development of Turkey», California, Berkeley, ECD, 1956.

[6] Ο Αντνάν Μεντερές (1899-1961), ηγέτης του Δημοκρατικού Κόμματος, ήταν γόνος μεγαλογαιοκτημόνων από την Ανατολία. Ο Π. υποστηρίζει ότι ο Μεντερές ήταν ύποπτος «κρυπτοέλληνας» ιωνικής καταγωγής -Μαίανδρος θεωρήθηκε το όνομα των προγόνων του. Επίσης ο υπουργός Εξωτερικών Fatin Rüştü Zorlu, γεννημένος στη βορειοανατολική Τουρκία ήταν κουρδικής καταγωγής, και μάλιστα πριγκιπικής. Αντιθέτως, η καταγωγή του υπουργού Οικονομικών του Μεντερές, Hasan Polatkan, που επίσης απαγχονίστηκε, δεν ήταν αρμενική λόγω κατάληξης του επιθέτου του – σε αν-, αλλά ταταρική από την Κριμαία. 

[7] Δημητρίου Πουλάκου, Η Σύγχρονος Τουρκία Κοινωνικά και Οικονομικά Θέματα, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών -Ίδρυμα Μελετών της Χερσονήσου του Αίμου, 15, Αθήνα 1957σελ. 1.

[8] Ό.π., σελ. 39.

Τετάρτη 15 Φεβρουαρίου 2023

Οι περίπλοκες σχέσεις Ουκρανών και Ρώσων στην Ιστορία στην ERT στην εκπομπή «Με το Πρώτο στην Ευρώπη και τον Κόσμο».

Οι περίπλοκες σχέσεις Ουκρανών και Ρώσων στην Ιστορία-Μέρος Γ’


https://www.ertnews.gr/tag/sotiris-dimopoylos/


Παρουσίαση  σε τρία μέρη της μακράς και περίπλοκης ιστορίας των ρωσο ουκρανικών σχέσεων στην εκπομπή του Πολυδεύκη Παπαδόπουλου «Με το Πρώτο στην Ευρώπη και τον Κόσμο». Η συζήτηση οργανώθηκε προκειμένου να γίνει ευρύτερα κατανοητή η σημερινή σύγκρουση και στην οποία συμμετείχε ο δρ. Σωτήρης Δημόπουλος, πτυχιούχος Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου του Κιέβου και συγγραφέας, από κοινού με τον Σταύρο Λυγερό, του έργου “Γιατί ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλάζει τον κόσμο -Οι περίπλοκες σχέσεις Ουκρανών-Ρώσων στην Ιστορία” (Εκδ. Πατάκη).   


Να υπογραμμιστεί ότι στη αρχή του πολέμου ήταν αρκετές οι αναφορές και παρουσιάσεις των ΜΜΕ στα ιστορικά θέματα  τα οποία συνέβαλαν  στη διαμόρφωση και εξέλιξη της Ουκρανίας, καθώς και στις σχέσεις που υπήρξαν ανά τους αιώνες με τη Ρωσία. Οι προσεγγίσεις αυτές υπήρξαν ιδιαίτερα χρήσιμες προκειμένου να γίνουν αντιληπτές οι βαθύτερες ρίζες αυτής της σύγκρουσης, εκτός από τους σύγχρονους γεωπολιτικούς λόγους και την πρόσφατη επίδραση εξωτερικών παραγόντων.  Όμως όσο ο πόλεμος συνεχίζεται και τα προβλήματα που δημιουργεί πολλαπλασιάζονται, η ενασχόληση με το ιστορικό υπόβαθρο άρχισε να φαίνεται ως πολυτέλεια. Ωστόσο η ιστορία εξακολουθεί να αποτελεί ένα βασικό εργαλείο για να κατανοήσουμε καλύτερα ορισμένα τουλάχιστον από τα αίτια αυτής της κρίσης.

Παρασκευή 16 Δεκεμβρίου 2022

Γιατί ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλάζει τον κόσμο - Οι περίπλοκες σχέσεις Ουκρανών-Ρώσων στην Ιστορία

Γιατί ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλάζει τον κόσμο

Οι περίπλοκες σχέσεις Ουκρανών-Ρώσων στην Ιστορία

Σταύρος Λυγερός - Σωτήρης Δημόπουλος

Εκδόσεις Πατάκη 2022 σ. 376


Το παρόν βιβλίο στην πραγματικότητα είναι δύο βιβλία σε συσκευασία ενός. Το Πρώτο Μέρος με τίτλο “Γιατί ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλάζει τον Κόσμο”, γραμμένο από τον δημοσιογράφο και συγγραφέα Σταύρο Λυγερό, είναι μία μελέτη για τη γεωπολιτική, διπλωματική, στρατιωτική και γεωοικονομική διάσταση της ουκρανικής κρίσης.

Το συμπέρασμα της μελέτης, όπως λέει και ο τίτλος της, είναι ότι αυτός ο πόλεμος, όποια κι αν είναι η κατάληξή του, θα αλλάξει ποιοτικά το διεθνές σύστημα, ο Κόσμος θα είναι γεωπολιτικά και γεωοικονομικά διαφορετικός. Είναι ορατή διά γυμνού οφθαλμού η διαδικασία μετάβασης από τη σημερινή παγκοσμιοποίηση σε ένα νέο διπολισμό, όπου στη μία πλευρά θα είναι η Δύση και στην άλλη το αναδυόμενο ευρασιατικό πλαίσιο.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία ήταν προϊόν της υποφώσκουσας αυτής τάσης, αλλά η εκδήλωσή του επιταχύνει και ριζοσπαστικοποιεί τις εξελίξεις προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Με αυτή την έννοια, θα έχει πολύ μεγαλύτερη επίπτωση από όση είχαν οι μεγάλοι πόλεμοι μετά το 1945 (Κορέα, Βιετνάμ, Αφγανιστάν, Ιράκ).

Το Δεύτερο Μέρος με τίτλο “Οι περίπλοκες σχέσεις Ουκρανών-Ρώσων στην Ιστορία”, γραμμένο από τον δρα Σωτήρη Δημόπουλο (πτυχίο από το Πανεπιστήμιο του Κιέβου) είναι η μοναδική μελέτη στην ελληνική βιβλιογραφία για το πώς διαμορφώθηκαν οι όποιες φυλετικές και εθνικές ταυτότητες στον γεωγραφικό χώρο της Ουκρανίας κατά τη διάρκεια της τελευταίας χιλιετίας, από όταν δηλαδή αρχίζουν να συγκροτούνται στην περιοχή κάποια προπλάσματα κρατικής οντότητας.

Αν και σαφώς διακριτές, οι δύο μελέτες είναι συμπληρωματικές, με την έννοια ότι τα σύγχρονα γεγονότα αποκτούν μία άλλη ερμηνευτική πληρότητα εντασσόμενα στο ιστορικό πλαίσιό τους. Μπορεί έτσι ο αναγνώστης να κατανοήσει την πολυπλοκότητα και τις διακυμάνσεις που χαρακτηρίζουν τις σχέσεις των σημερινών εμπολέμων, Ουκρανών και Ρώσων, αντιλαμβανόμενος ότι η έννοια της “ουκρανικότητας” μέχρι και πριν από μερικά χρόνια δεν είχε το ίδιο περιεχόμενο και γεωπολιτικό πρόσημο για όλους τους Ουκρανούς.



Δευτέρα 17 Οκτωβρίου 2022

Σχέσεις Μπολσεβίκων - Μουσταφά Κεμάλ κατά την περίοδο 1920-1922


Σωτήρης Δημόπουλος 
στο Α΄ Επιστημονικό Συνέδριο Μνήμης Μικρασιατικού Ελληνισμού 
της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος

Η αποτυχία της μικρασιατικής εκστρατείας οφείλεται στον εσωτερικό διχασμό, τις λανθασμένες αρχικές εκτιμήσεις και τα σφάλματα επί του πεδίου. Καθοριστικό ρόλο, όμως, έπαιξε η τελική εχθρική στάση, σαφής ή κεκαλυμμένη, προς την ελληνική παρουσία στο μικρασιατικό έδαφος, όλων των βασικών διεθνών δρώντων της εποχής, πλην της Αγγλίας. Τις υποδείξεις της οποίας ακολουθούσαν ευλαβικά όλες ανεξαιρέτως οι ελληνικές πολιτικές ηγεσίες. Για τον λόγο τούτο, άλλωστε, ο Άγγλος υπουργός εξωτερικών, και βασικός μέτοχος της Turkish Petroleum, Κώρζον, αισθανόταν τύψεις μετά την επονείδιστη εκτέλεση των εξ. Ωστόσο, κοινός στόχος όλων των υπολοίπων μεγάλων δυνάμεων της Αντάντ ήταν η αποτροπή της δημιουργίας αγγλικών διαδρόμων προς τις πετρελαιοφόρες περιοχές της Μοσούλης και της Κασπίας. 

Στην νίκη των δυνάμεων του Κεμάλ συνέβαλε, όμως, καθοριστικά, και η σοβιετική Ρωσία. 

[...] Από πλευράς Κεμάλ, είναι προφανές ότι το αίτημα βοηθείας προς τους μπολσεβίκους, έγινε σε μια κρίσιμη γι’ αυτόν, στιγμή, την άνοιξη του 1920. Η σχεδόν άμεση θετική ανταπόκριση του Λένιν για τη σύναψη διπλωματικών σχέσεων, την ανάπτυξη κοινής στρατηγικής στην Υπερκαυκασία και την γενναία αρωγή, σε οπλισμό, χρήματα και στρατιωτικούς συμβούλους, στον στρατό του Κεμάλ, διαρκούντος ακόμη του ρωσικού εμφυλίου, είχε επίσης συγκεκριμένους λόγους: 

1. Η επιδίωξη της συγκρότησης ενός Etat tampon, μιας ουδέτερης οντότητας, στα νότια-νοτιοδυτικά σύνορα του σοβιετικού κράτους. Έτσι ώστε αυτό να είναι ασφαλές από πιθανή επέμβαση δυτικής δύναμης. Θυμίζουμε ότι την περίοδο αυτή οι κομουνιστές είχαν συντρίψει τις δυνάμεις του Ντενίκιν, καθώς και τις ξένες δυνάμεις που είχαν προστρέξει σε βοήθεια. Μεταξύ αυτών, και το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα, στην περίφημη ουκρανική εκστρατεία. Μια συμμετοχή, που είχε ως στόχο, σύμφωνα με τις προσδοκίες του Βενιζέλου, κέρδη στην Μικρά Ασία. Βεβαίως, το γεγονός αυτό έδινε στους μπολσεβίκους και μια επιπλέον δικαιολογητική βάση στην φιλοτουρκική πολιτική τους. Αναφέρουμε επίσης ότι ήδη από τις 23 12 1917 Άγγλοι και Γάλλοι είχαν συνάψει μυστική συμφωνία, σύμφωνα με την οποία οι μεν Άγγλοι θα έπαιρναν κάτω από την άμεση επιρροή τους τον Καύκασο και τις περιοχές του Ντον και του Κουμπάν, ενώ οι Γάλλοι θα έλεγχαν την Ουκρανία, την Κριμαία και την Βεσσαραβία. Αγγλικός στρατός είχε βρεθεί στο Μπακού, αλλά και στο Μπατούμ. Ταυτόχρονα, η σοβιετική Ρωσία, την ίδια περίοδο θα αντιμετώπιζε το στρατό του Βράγγελ, στην τελευταία φάση του εμφυλίου, καθώς και την πολωνική εισβολή. Με τα πεδία των μαχών να βρίσκονται κυρίως στα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας. Η νίκη στον εμφύλιο και η συμφωνία της Ρίγας το 1921 έκλειναν το δυτικό μέτωπο. Οπότε για τους σοβιετικούς κομουνιστές έμενε μόνον η Ανατολία, που θα σφράγιζε τις πύλες της Υπερκαυκασίας. 

2. Η Υπερκαυκασία ήταν ο δεύτερος λόγος της προσέγγισης των μπολσεβίκων με τους Τούρκους. Στην Γεωργία είχαν επικρατήσει οι μενσεβίκοι, που είχαν στραφεί προς την Αγγλία, στην Αρμενία το κίνημα των Ντασνάκ, που περίμενε την εκπλήρωση των υποσχέσεων των ΗΠΑ για την Μεγάλη Αρμενία και στο Αζερμπαϊτζάν ηγούνταν οι μουσαβατιστές με τμήματα των νεότουρκων. Η κατάσταση παρέμενε ρευστή, ενώ σύντομα θα κινδύνευε η ίδια η ύπαρξη της Αρμενίας από την προέλαση των Τούρκων. Επομένως, η διευθέτηση των διαφορών με την Τουρκία θα εμπέδωνε την σοβιετική εξουσία στην περιοχή. 

3. Η προσπάθεια των μπολσεβίκων να προσεταιριστούν τις χώρες της Ανατολής σε ένα πλαίσιο αντιιμπεριαλιστικό, αντιαποικιακό και αντιδυτικό. Η προσμονή της έκρηξης της παγκόσμιας επανάστασης, πρωτίστως στον αναπτυγμένο κόσμο, δηλαδή στην δυτική Ευρώπη, δεν επιβεβαιωνόταν. Ο Λένιν με μια πολιτική του τύπου «ex oriente lux», θα επιδιώξει να αναδείξει τη σοβιετική Ρωσία ως το κράτος-ηγέτη του απελευθερωτικού αγώνα των λαών της περιφέρειας, ως «φάρο της ανατολής». Και η συνεργασία με την Τουρκία εξυπηρετούσε αυτό το στόχο τη δεδομένη στιγμή. 

4. Η ανάγκη που είχε το σοβιετικό καθεστώς να γίνει αποδεκτό από τις τεράστιες μουσουλμανικές μάζες που κληρονόμησε από τη τσαρική Ρωσία. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι παραμονές των επαναστάσεων του 1917, οι μουσουλμάνοι της Ρωσίας ανέρχονταν σχεδόν στα 20 εκατομμύρια σε ένα σύνολο 180. Ανάμεσά τους έβρισκαν εύφορο έδαφος πολιτικο-θρησκευτικές ιδεολογίες και κινήματα όπως ο «παντουρκισμός» και ο «παντουρανισμός», που υπονομευτικά προωθούσαν αρχικά, στο πλαίσιο του «Μεγάλου Παιχνιδιού», οι Βρετανοί και στη συνέχεια οι Γερμανοί. Και ήδη από το 1916 είχε εκδηλωθεί το κίνημα των Μπασμάτσι - μουτζαχεντίν- στην Κεντρική Ασία, με αφορμή την στρατολόγησή τους, καθώς έως τότε είχαν απαλλαγή. Οι Τούρκοι, είχαν σοβαρή επιρροή σε αυτούς τους πληθυσμούς. Η συμμαχία μαζί τους θα νομιμοποιούσε την κομουνιστική εξουσία, στο όνομα της αλληλεγγύης των προλεταρίων και των καταδυναστευομένων λαών. Δεν ήταν τυχαία, επομένως, και η στενή σχέση που διατηρούσε η Μόσχα με τον αντίπαλο του Κεμάλ, Ενβέρ πασά, ο οποίος συμμετείχε ενεργά επί 1,5 χρόνο, στην Εταιρεία για την Ενότητα της Επανάστασης με το Ισλάμ (OERI), και στηριζόταν ως εναλλακτική λύση σε περίπτωση ήττας του Κεμάλ, για να εισβάλει στην Ανατολία. Η σχέση αυτή διατηρήθηκε όσο ο πόλεμος στην Μικρά Ασία φαινόταν αμφίρροπος. Μετά στάλθηκε στην Κεντρική Ασία για να πολεμήσει τους Μπασμάτσι, αλλά αυτός άλλαξε στρατόπεδο και έπεσε στη μάχη όπου, θεία δίκη, επικεφαλής των μπολσεβίκων ήταν ένας Αρμένιος κομουνιστής 

Η προτεραιότητα που έδιναν οι σοβιετικοί κομουνιστές στο ζήτημα των μουσουλμάνων φάνηκε και στη διοργάνωση από την Κομιντέρν του Συνεδρίου των Λαών της Ανατολής τον Σεπτέμβριο του 1920 στο Μπακού. Από τους περίπου 1.900 σύνεδρους, που προέρχονταν από την Κεντρική Ασία, την Κίνα, την Ινδία, τον Καύκασο, την Μέση Ανατολή, την Μικρά Ασία, ελάχιστοι ήταν αυτοί που είχαν εμπειρία από το κομμουνιστικό κίνημα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο επικεφαλής της Διεθνούς, Ζηνόβιεφ, για να μιλήσει στη γλώσσα που «καταλάβαιναν» οι σύνεδροι, έκανε έκκληση προς τους λαούς του Ισλάμ για «τζιχάντ-ιερό πόλεμο»(!) ενάντια στον ιμπεριαλισμό.

Βεβαίως, ο ίδιος ο Κεμάλ δεν είχε καμία εμπιστοσύνη στους κομμουνιστές της Μικράς Ασίας. Και για το λόγο αυτό τους καταδίωξε ανελέητα. Τα στελέχη του ΚΚ Τουρκίας,  δολοφονήθηκαν στο πλοιάριο που τους φυγάδευε από την Τραπεζούντα στη Ρωσία, στη γνωστή ως "σφαγή των 15". Προφανώς τους θεωρούσε πιθανούς πράκτορες της Μόσχας, αλλά και φορείς δράσης των Αρμενίων.

Απέναντι στον ελληνισμό η σοβιετική θέση ήταν 

1. Ότι οι Έλληνες ήσαν ενεργούμενα των Άγγλων, εργαλείο του ιμπεριαλισμού. 

2. Ότι αποτελούσαν μαζί με τους Αρμένιους την αστική τάξη της οθωμανικής αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα της Μικράς Ασίας. 

3. Την σοβιετική εμπλοκή την ανιχνεύουμε όμως, και στη δράση του ΣΕΚΕ, που το διάστημα εκείνο εργαζόταν εντατικά για τον ηθικό αφοπλισμό και τη διάλυση του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία.

[...]

Σε ότι αφορά το πλαίσιο βοήθειας της σοβιετικής Ρωσίας προς τους κεμαλικούς συνοπτικά να αναφέρουμε ότι μετά από τις πρώτες κρούσεις και τις επιστολές του Κεμάλ, έχουμε στις 24 Αυγούστου, με την επίσκεψη του Μπεκίρ μπεη στην Μόσχα, ένα σχέδιο συμφωνίας φιλίας, που αποτέλεσε τη βάση για τη συνθήκη που υπογράφτηκε στις 16 Μαρτίου 1921.  

Σύμφωνα με αυτήν, θα δινόταν οικονομική βοήθεια προς την Τουρκία ύψους 10 εκατομμυρίων χρυσών ρουβλίων, που αντιστοιχούσαν σε 7,74 τόνους χρυσού. Είχε προηγηθεί η αποστολή  μιας πρώτης παρτίδας χρυσού - 620 κιλά από τα αποθέματα χρυσού της Ρωσικής Αυτοκρατορίας (100 χιλιάδες χρυσές οθωμανικές λίρες), μέσω του Χαλίλ Πασά.

Συνολικά, η προμήθεια όπλων και πυρομαχικών ανήλθε σε: 37.812  τουφέκια, 324 πολυβόλα -, 63 εκατομμύρια φυσίγγια -. 66 πυροβόλα, 141.173 οβίδες Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η Σοβιετική Ρωσία παρείχε περισσότερα από τα μισά φυσίγγια που χρησιμοποιήθηκαν στις στρατιωτικές επιχειρήσεις, το ένα τέταρτο τουφέκια και πυροβόλα και το ένα τρίτο οβιδών. 

Πέραν αυτών στάλθηκαν στρατιωτικοί σύμβουλοι, όπως τον Αύγουστο του 1921, ο Φρούνζε, που έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην ανασυγκρότηση των τουρκικών στρατευμάτων και των κουρδικών εφεδρειών του, καθώς και στις τακτικές που ακολούθησε. Ενώ, ο Αράλοφ που έφθασε ως πρέσβης τον Ιανουάριο του 1922, και έχει αφήσει πολύ χρήσιμες αναμνήσεις από τη δράση του, συμμετείχε ενεργά στην προετοιμασία της τελικής τουρκικής αντεπίθεσης. 

Ταυτοχρόνως, με τη συμφωνία της Μόσχας και εν συνεχεία του Καρς στις 13 Οκτωβρίου 1921, διευθετείται το ζήτημα των συνόρων της Τουρκίας με την σοβιετική Υπερκαυκασία. Έτσι η Τουρκία είχε εξασφαλισμένα νώτα, για να επιδοθεί στον πόλεμο κατά του ελληνικού στρατού. 

Οι σχέσεις, ωστόσο, σοβιετικής Ρωσίας και Κεμάλ δεν ήταν καθόλου ανέφελες. Υπήρχε πάντοτε η αμοιβαία καχυποψία. Από πλευράς Κεμάλ για κομουνιστική διείσδυση στην Ανατολία, και στήριξη του αρμενικού στοιχείου, ενώ από πλευράς μπολσεβίκων για παρασπονδίες προς την Δύση. 

Σε αυτό το διάστημα εκδηλώθηκαν αρκετές κρίσεις, όπως η σύλληψη τον Απρίλιο του 1922 Τούρκων διπλωματών με την κατηγορία της κατασκοπείας υπέρ της Αγγλίας. Ήταν η εποχή ακριβώς που αναφέρει και ο Γιάννης Κορδάτος, ότι μυστικά ένα στέλεχος της Κομιντέρν, μάλλον ο Καρλ Ράντεκ, τον επισκέφθηκε στην Αθήνα, καθώς εκτελούσε χρέη γενικού γραμματέα του ΣΕΚΕ, για να του ζητήσει να μεταφέρει μια πρόταση για τη δημιουργία ζώνης προστασίας για τους χριστιανούς στην Σμύρνη, με αντάλλαγμα την αναγνώριση της Σοβιετικής Ρωσίας. Παρά τις προσπάθειες του Κορδάτου, δεν υπήρξε καμία θετική αντίδραση από ελληνικής κυβερνήσεως και η προσπάθεια απέτυχε. 

Εν πάση περιπτώσει, ο Κεμάλ εκμεταλλεύθηκε την αμέριστη βοήθεια και του νεαρού σοβιετικού κράτους, με το γνωστό τραγικό για τον ελληνισμό αποτέλεσμα. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών θα συνεχιστούν και την περίοδο του μεσοπολέμου, ιδίως στο πεδίο της οικονομίας, παραμερίζοντας προσωρινά τις σοβαρές αντιθέσεις τους, οι οποίες θα εκδηλωθούν με τη λήξη του β΄παγκοσμίου πολέμου.